Túlkamálið: Fjárlög vs. Mannréttindi

Allir þátttakendur sumarbúðanna í Svíþjóð 2017. 

Við systur sátum við morgunverðarborðið og vorum að ræða námið okkar. Hún þurfti að skrifa helling af ritgerðum í stjórnmálafræði á meðan mér fannst ég alltaf í hlutaprófum í viðskiptafræði. Þá mundi ég að ég þyrfti að klára eitt verkefni í lögfræði, en þrátt fyrir að viðskiptalögfræði væri ein af uppáhalds greinum mínum var ég ekki mjög spennt fyrir henni þennan morgun.

                „Til hvers að læra lögfræði?“ spurði ég sjálfa mig upphátt og vísaði til þess að ég tapaði máli gegn ríkinu og Samskiptamiðstöð nýlega.

                Systir mín dæsti en benti mér á að lögfræði gæti nú alveg komið að einhverju gagni. Ég samsinnti henni, en bætti þó við að ef til vill kæmi lögfræðin ekki að gagni þegar kæmi að mannréttindum.

                „76. gr. stjórnarskrárinnar er dáin,“ minnti ég hana á hátíðlega „en eignarákvæðið lifir enn góðu lífi. Eign er friðhelg... En ég ætla mér samt að verða heiðarlegur viðskiptafræðingur.“

                „Já, og fara strax á hausinn.“ kom kaldhæðið svarið um hæl.

En í alvöru, eftir reynslu mína af dómskerfinu er ég orðin efins um íslenska réttarkerfið. Mál mitt var frekar flókið og erfitt, en ég taldi allan tímann að ég væri að gera hið rétta í stöðunni, að kæra. Þetta byrjaði allt í ágúst 2016 þegar ég fékk boð í norrænar sumarbúðir fyrir daufblind ungmenni.

                Það var venjulegur ágústdagur og ég var bara heima að chilla. Ég kíkti örlítið á Facebook og þá blasti við mér tilkynning um að mér hefði verið bætt inn á lokaðan hóp af kunningja mínum í Svíþjóð. Hópurinn bar heitið Nordic Youth Camp for Deafblind in Sweden 2017, og fyrsti statusinn þar inni var tilkynning frá skipuleggjendum sumarbúða fyrir daufblind ungmenni, þar sem tilkynnt var að sumarbúðirnar yrðu haldnar í Svíþjóð 17. – 24. júlí 2017. Ég var himinlifandi. enda sá ég þarna tækifæri til að hitta jafningja mína, fólk á svipuðum aldri og ég með svipaða reynslu. Af eigin raun vissi ég hve erfitt það getur reynst að fá túlka með sér erlendis, sem ég þurfti nauðsynlega. Ekki það að ég skilji ekki ensku eða sænsku, heldur er ég bæði heyrnarlaus og lögblind og þarf aðstoð táknmálstúlks í samskiptum við annað fólk, hvort sem það er hérlendis eða erlendis. Daufblindan verður því miður ekki eftir á Leifsstöð þegar ég fer út, það er bara staðreynd. En sem sagt, ég sendi strax inn pöntun til Samskiptamiðstöðvar heyrnarlausra og heyrnarskertra og spurði hvort ég gæti fengið túlka. Það leið og beið, en ekkert nákvæmt svar kom fyrr en í desember 2016. Þegar svarið loks kom, var það heldur loðið. Þar kom fram að kostnaðurinn við svona túlkun væri mjög hár og að hann stemmi ekki við fjárlög. En mér var boðið að kæra svarið, já, bara sísona.

                Eftir að hafa óskað eftir formlegri neitun barst loksins neitunarbréf í mars 2017. Þar voru þau rök sett fram að kostnaðurinn væri of hár og myndi vega á jafnræði milli notenda. Einnig var tekið fram að Mennta- og menningamálaráðuneytið hefði skipað Samskiptamiðstöð að veita bara túlkaþjónustu hérlendis. Ég hristi hausinn yfir bréfinu og hugsaði með mér: hvernig lækka ég kostnaðinn þannig að það væri jafnt og að fá túlk í sumarbúðir á Hofsósi?

                Ég hafði samband við forsvarsmenn sumarbúðanna og upplýsti þau um málið. Sú sem svaraði lýsti yfir undrun á þessu ástandi, enda sammála mér að um sjálfsögð mannréttindi væri að ræða. Hún lofaði að athuga hvort forsvarsmennirnir gætu gert eitthvað til að styrkja mig, enda vildu þau endilega að ég gæti verið  með sem fulltrúi Íslands. Stuttu síðar fékk ég þau svör að sumarbúðirnar gætu greitt ferðakostnað, gistingu og uppihald túlkanna, en því miður ekki launin. Ég þakkaði þeim kærlega fyrir og setti mig aftur í samband við Samskiptamiðstöð í þeirri von að þessar breyttu forsendur gætu breytt ákvörðun stofnunarinnar um að veita mér ekki endurgjaldslausa túlkaþjónustu erlendis. Aftur kom neikvætt svar og í þetta skipti sá ég að það væru engar fleiri samningaleiðir í boði, ég þurfti að kæra. Þannig að ég fól lögmanninum mínum það verkefni að kæra þessa ákvörðun og fara fram á miskabætur og lét hann fá öll þau gögn sem ég hafði undir höndum varðandi málið.

                Það er nú þannig að hér á landi ríkir einokun í félagslegri túlkaþjónustu. Samskiptamiðstöð er vörslumaður svokallaðs félagslegs túlkasjóðs, en engar reglur gilda um úthlutun úr sjóðnum fyrir utan jafnræðisregluna. En það að taka ekki afstöðu til þess að sumir notendur þjónustunnar eru ekki aðeins heyrnarlausir, heldur líka blindir, er í sjálfu sér mismunun á grundvelli fötlunar. Einnig stendur í 76. gr. stjórnarskrárinnar að ríkið skuli tryggja rétt til aðstoðar sökum elli, sjúkleika, örorku eða annars. Þess má geta að systir mín fór í sambærilegt mál við ríkið og Samskiptamiðstöð  árið 2015, eftir að hafa þurft að greiða túlkaþjónustu úr eigin vasa. Hún vann málið og ríkinu var gert að setja reglur um úthlutun úr félagslega sjóðnum, sem það hefur ekki enn gert.

                Ég hefði líklega ekki verið eins ákveðin í því að kæra ef þetta hefði t.d. snúist um ráðstefnu um Downs-heilkennið eða eitthvað svoleiðis sem ég veit lítið um. En staðreyndin er sú að það eru örfáir með samþætta sjón- og heyrnarskerðingu sem eru á svipuðum aldri og ég hérlendis og þessar sumarbúðir voru því dýrmætt tækifæri fyrir mig til að hitta jafningja mína, miðla eigin reynslu og læra af þeim og jafnvel finna fyrirmyndir. Það er nú grundvöllur lýðræðissamfélags að geta tekið þátt í hagsmunabaráttu, og ég hef hagsmuna að gæta sem daufblind ung kona.

                Þrátt fyrir öll þessi rök ákvað Héraðsdómur Reykjavíkur að sýkna ríkið og Samskiptamiðstöð á þeim forsendum að kostnaðurinn væri of hár og myndi vega gegn jafnræði. Ég var sem sagt að biðja um of mikið. Ég var freka konan í kerfinu.

                Dómurinn féll daginn áður en ég átti að fara til Svíþjóðar og ég ákvað að nú væri of seint að hætta við. Ég tók lán, faldi lögmanninum að áfrýja dómnum og var svo flogin út. Ég sé ekki eftir neinu af þessu, enda átti ég afar dýrmæta viku úti og sneri aftur glöð og kát og reiðubúin í slaginn.

                Svo liðu dagarnir og málið komst hægt og rólega á borð Hæstaréttar. Ég vonaði að það yrði tekið fyrir jól, en svo fékk ég að vita að skýrslutakan yrði 3. nóvember, sem var mun fyrr en ég þorði að vona. Ég fékk flýtimeðferð og gjafsókn, og dómurinn var fjölskipaður. Ég var ánægð með þetta, og vonaði að réttlætið myndi sigra að lokum. En kannski trúði ég of mikið á réttlætð, því Þrasímakkos sagði eitt sinn að réttlætið er það sem kemur hinum sterka vel (Platon, Ríkið, Bók I).

                Ég mætti í dómssal Hæstaréttar snemma morguns 3. nóvember. Lögmennirnir skiluðu skýrslum og ég var mjög sátt með minn mann, sem var bæði ákveðinn  og sannfærandi í máli. En á sama tíma saknaði ég systur minnar, sem gat ekki verið v iðstödd þar sem hún fékk ekki túlka. Stuðningur hennar var afar mikilvægur í ljósi þess að hún hafði gengið í gegnum svipaða reynslu og ég.

                Ég var vongóð, enda studdist mál mitt af stjórnarskránni, lögum, fordæmi, réttarreglum, sáttmálum og eðli málisins á meðan rök hinna stefndu byggðust aðallega á jafnræðisreglunni og fjárlögum. Ég var víst of bjartsýn.

                Viku síðar, þegar ég kom heim úr skólanum, hringdi lögmaðurinn. Hann tilkynnti að Hæstiréttur hefði staðfest dóm Héraðsdóms. Ég var í fyrstu svo undrandi að ég hélt hann væri að tala um eitthvað allt annað, en svo rann upp fyrir mér ljós. Ég hafði tapað, fjárlögin trompuðu stjórnarskrárvarin mannréttindi. Lögmaðurinn tilkynnti með trega að 76. gr. stjórnarskrárinnar væri dáin.

                Það fyrsta sem ég gerði var að hringja í neyðarlínu Samskiptamiðstöðvar og afpanta túlk sem ég átti á æfingu þetta kvöld. Næsti hálftíminn fór í að hafa samband við vini og ættingja og heyra betur í lögmanninum. Sá var ekkert sérlega kátur með dóminn og sagði mér að hann vildi ekki gefast upp. ef ég væri til í slaginn þá væri hann líka til. Svo eyddi ég kvöldinu í að glápa á Pretty Little Liars og tárast yfir dómnum, ég man ekki einu sinni hvað gerðist í þáttunum. Líklega eitthvað mjög ómerkilegt.

                Daginn eftir vaknaði ég og dreif mig á fund. Það var kominn snjór og ég byrjaði daginn á því að hnerra með opinn hitabrúsa í hendinni svo heitt teið gusaðist út um allt. Bara mjög dæmigerður föstudagsmorgun, ég gat ekki annað en hlegið að sjálfri mér. Sjokkið var að dvína, reiðin var þó enn til staðar. Dagurinn fór í fundi og að ræða við fjölmiðla, en þegar kvöldaði var ég orðin ákveðin á ný. Ég ætlaði ekki að gefast upp og sendi lögmanninum tölvupóst þar sem ég lét hann vita að ég væri til í slaginn. Ég ætla í sömu sumarbúðir í Noregi  2019 og mig vantar túlka. Í raun þarf ég að fara, því Ísland á að halda sumarbúðir fyrir daufblind ungmenni 2021 og ég hef nú þegar tekið að mér að halda utan um undirbúninginn.

Að gefast upp er ekki til í minni orðabók.