Íslenskt táknmál í útrýmingarhættu: Hvað getum við gert?
-
Íslenskt táknmál (ÍTM) er jafnrétthátt íslensku skv.
lögum. Þrátt fytir það er þetta fallega
mál í útrýmingarhættu að mati sérfræðinga, og hafa margir áhyggjur af því.
Ég var mjög ung þegar ég kynntist ÍTM fyrst. Það var þegar
eldri systir mín missti heyrnina og öll fjölskyldan þurfti að læra íslenskt
táknmál. Svo missti ég sjálf heyrnina og byrjaði formlega að læra ÍTM á leikskóla fimm ára gömul. En
þrátt fyrir að hafa byrjað að læra ÍTM ung finnst mér ég enn í dag ekki kunna
málið nægilega vel. Það er líklega skólakerfinu að kenna, ég lærði bara ÍTM í
sjö ár í grunnskóla og engar kröfur voru gerðar um að læra málfræðina. Í
táknmálstímum lásum við upp sögur á táknmáli, spiluðum og spjölluðum. Kennararnir
voru ekki táknmálsfræðingar og sumir höfðu jafnvel engin kennsluréttindi. Það var ekki fyrr en í menntaskóla sem
ég áttaði mig á því hve takmörkuð
þekking mín á ÍTM væri. Ég ákvað
nefnilega að taka stöðupróf í ÍTM. Þegar
ég spurðist fyrir hvernig best væri að undirbúa mig fyrir prófið var mér sagt
að lesa einhverja eldgamla skræðu frá síðustu öld og tala táknmál.
Ég fann bókina, Daufir duga, á bókasafni skólans. Hún
var mjög þunn og auðlesin, og ég var enga stund að klára hana. Næst fór ég að
gúggla allskonar um ÍTM og náði að spjalla við nokkra táknmálstúlka og spyrja
út í nokkur atriði varðandi málfræði táknmáls. Stöðuprófið var í fjórum hlutum, tveim bóklegum og tvcim
munnlegum, en alls voru þetta tólf einingar sbr. gamla einingakerfinu. Ég náði
öllu þrátt fyrir stefnulausan undirbúning. enda fannst mér prófið eiginlega bara létt.
Ég spáði ekkert frekar í eigin þekkingu á ÍTM eftir
þetta, ekki fyrr en ég byrjaði í háskólanum. Þegar ég byrjaði í viðskiptafræði
kom fljótt í ljós hve mörg tákn vantaði yfir einföld fræðiheiti og hugtök, t.d.
sokkinn kostnaður, málskotaréttur, saksóknari, yfirtaka o.fl. Sum hugtökin voru
þegar með tákn en táknin hreinlega pössuðu ekki við eiginlega merkingu orðsins
þannig að við þurftum að finna betri tákn, t.d. dómstólar, birgðir, væntingar
og neytandi. Táknið fyrir neytanda er t.d. eins og táknið að borða, sem var svo út í hött að ég fæ enn
kjánahroll þegar ég sé það, þannig ég breytti því í tákn sem er líkt og orðin
nota og manneskja. Ég þurfti að finna tíma til að setjast niður með
táknmálstúlkum og búa til tákn fyrir hugtökin, enda mikil tímasóun að vera að
stafa þetta allt . Mér leið smá eins og ég væri í málvísindum en ekki
viðskiptafræði, en svo fóru öll táknin að koma inn og ég verð að segja að
þessar þýðingar virkuðu eins og glósur fyrir mér, enda þurfti ég að skilja
samhengið til að finna táknin.
Einn táknmálsfræðingur hefur bent mér á að ég tali
ekki eiginlegt ÍTM heldur einhverskonar blöndu af ÍTM og íslensku. Það er
örugglega rétt í ljósi þess hvernig táknmálskennslu ég fékk sem barn, auk þess
sem sjónskerðingin spilar líka inn í. En ég vil ekki að ÍTM deyi út, enda er
þetta fallegt tungumál sem getur stórbætt lífsgæði margra.
Hver
á að kenna og hver á að læra ÍTM?
Nú er mikið rætt um að ÍTM sé í útrýmingarhættu.
Ég hef lítið annað til málanna að leggja
en að þetta er sorgleg þróun. Ég tel að gera þurfi ríkari kröfur til
heyrnarlausra barna, þau þurfa að læra táknmál eins og önnur börn læra
íslensku. Ég þurfti að læra íslensku alla mína grunnskólagöngu og í
menntaskóla, og meira að segja í viðskiptafræði þarf ég að læra ný íslensk
hugtök og skrifa góða íslensku. Það eru ófáir kennarar í háskólanum sem gefa
mínus fyrir stafsetninga- og málfarsvillur.
Einnig tel ég vera skort á skilningi og virðingu fyrir
ÍTM. Ég veit um krakka sem vildu ekki læra táknmál í grunnskóla og komust upp
með það. Einhver þeirra sjá á eftir því, en ástæðurnar fyrir því að þau vildu
ekki læra táknmál er m.a. viðhorf skólakerfisins til þess og hvernig krakkarnir
voru flokkaðir eftir alvarleika heyrnarskerðingar og hvort þau voru einnig með fleiri skerðingar. Ég er til dæmis með
kuðungsígræðslu, íslenska er móðurmálið mitt og ég er líka lögblind. Síðasta
árið mitt í „táknmálsnámi“ var ég ein í tímum og ég lærði eiginlega ekkert
nýtt. Á unglingadeild hætti táknmálskennsla en ég lærði íslensku, ensku, dönsku
og frönsku og gekk mjög vel. En sumir krakkar fengu að sleppa dönsku til að læra
ÍTM, það var víst mikilvægara fyrir þau að kunna ÍTM. Ég hefði ekki viljað
sleppa dönsku en mér finnst samt að ÍTM-kennsla ætti að vera í forgangi.
ÍTM er lifandi tungumál eins og íslenska og við
Íslendingar ættum að vera stolt af því. Þrátt fyrir að elstu heimildir um ÍTM
nái aðeins aftur til miðrar 19. aldar og að ÍTM var bannað á einu tímabili
þá hefur ÍTM tekist að þróast. Málfræðin
er flókin, ÍTM hefur að geyma orð og
orðatiltæki sem ekki eru til á íslensku og það er meira að segja kerfi til að
skrá niður tákn. Þetta þurfum við að kenna börnunum okkar og ég tel litlu máli
skipta hvort þau séu heyrnarlaus eða ekki. Það er bara skrýtið ef ekki allir
Íslendingar geti talað saman.
Ég hef oft heyrt því fleygt að það séu ekki til
kennarar til að kenna öllum þessum börnum ÍTM. En ég tel að í fyrsta lagi þá
ætti það ekki að vera mikið vandamál í ljósi tækninýjunga. hér gæti gefist
tækifæri til nýsköpunar og þróunar á kennsluaðferðum. Í öðru lagi þá er sú
skoðun ríkjandi meðal heyrnarlausra að aðeins þau mega kenna táknmál, sem er
svolítið spes þar sem fáir heyrnarlausir vilja yfirhöfuð gera það. Þetta finnst
mér furðulegt viðhorf, allir ensku- og dönskukennararnir mínir voru t.d.
Íslendingar. Svona viðhorf er augljóslega ekkert nema hindrun, þar sem það takmarkar
verulega bæði fjölda og gæði táknmálskennara. Ég veit um heyrandi fólk sem
talar reiprennandi ÍTM. fólk sem ég hefði haldið væri heyrnarlaust ef ég hefði
ekki vitað betur. Þetta fólk gæti vel kennt ÍTM.
Við getum öll haft áhrif
Þegar öllu er á botninn hvolft tel ég að gera þurfi
róttækar viðhorfsbreytingar, bæði hjá heyrandi og heyrnarlausu fólki. Gera þarf
ríkari kröfur til heyrnarlausra barna, táknmál er tungumál en ekki einhver krúttlegur
leikur. Börn sem eru flink í eigin móðurmáli gætu átt auðveldara með að læra
önnur mál og komast jafnvel lengra í lífinu.
Til að vernda táknmálið okkar þurfum við öll að standa
saman og leggja okkar af mörkum. Það er ljóst að einföld lagasetning dugir ekki
til, það þarf framfylgni, viðhorfs- og skipulagsbreytingar. Það er ekki helduur
nóg að sitja bara og væla yfir því að ÍTM sé í útrýmingarhættu, það gerist
ekkert af sjálfu sér.
Ummæli
Skrifa ummæli